Okurlarımdan biri, önceki makaleme –“Mutluluğa giden bir yol yoktur. Mutluluk o yolun kendisidir!” bir yorum bırakmış. Burada onu alıntılamak isterim: “Güzel konu… Bugünlerde ele almamız gereken bir konu. Büyük ya da küçük olsun, içerisinde yaşadığımız toplum mutlu değilse, bir kişi mutlu olabilir mi? Günümüz dünyasında, mutlu hissetmek için, bireysel olarak her ne yaparsak yapalım, eğer milyonları etkileyen ciddi problemleri durdurup engelleyemiyorsak, nasıl mutlu olabiliriz?” Gerçekten, etrafımızda bu kadar çok acı varken, nasıl mutlu olabilir ya da mutluluğu bulabiliriz? Peki ya, en keyifli anlarımızda bizi rahatsız eden suçluluk duygusu ve zihnimizden hayat ne kadar da adaletsiz, insafsız ve eşitsizliklerle dolu diye geçen sayısız düşünceler silsilesi… Denge bunun neresinde? Gerçekte bir şekilde denge var mı? Herşeye rağmen mutluluk mümkün olabilir mi?

Bu aldatıcı sorulara cevap bulmak için, bakış açımızı doğaya çevirmeyi tavsiye ediyorum, ve doğanın dengesini nasıl koruduğunu gözlemleyelim. Çok satan kitaplardan Sapienler ve Homo Deus’un yazarı Yuval Noah Harari de kitaplarında bunu ele alıyor; doğayı, düşüncelerimizin ve mantığımızın temeline oturtuyor; Homo Sapien’lerin, tüm canlıların ve içinde yaşadığımız evrenin doğası. Öncelikle, doğa ve tüm canlılar, aslında, kendi içinde kusursuz bir dengeye sahip. Tek bir geyik bile aslanın avını takip etmesinin adaletsiz bir ilişki olduğunu düşünmez. Onun tek amacı, olası her yol ile kendini beslemek ve avcı aslana yakalanmamaya çalışmaktır. Aynı şekilde, aslan da avının kaçma konusunda çok becerikli olmasının haksızlık olduğunu düşünmez. Onun amacı da olası her yöntemle kendini beslemek ve avından daha hızlı koşmaya çalışmaktır! Doğadaki bütün denge budur…

Doğanın ele alınabileceği bir başka örnek ise, adaletin, insafın, ne de eşitliğin olmadığı doğada, dengesizliğin içinde bir şekilde denge var; düzensizliklerin içinde düzen var; ve bütünsel sistemin içinde bireysel bir yaşam tarzı var. Biz insanlar, tamamen bireysel olarak davransak da büyük bir bütünün parçasıyız. Toplumun bir parçası olmamıza rağmen, bireysel yaşamlar sürüyoruz. Mutluluğumuzu etkileyen faktörler arasında sadece %10 oranında çevresel faktörlerin etkili olduğunu biliyor muydunuz? İnanması zor ama doğru! Sosyal bilimlere ve Sonja Lyubomirsky’nin “mutluluğun nasıl olduğu” çalışmasına göre, %40–50 aralığında genlerimiz ve yaratılışımız –yani doğamız (nature), mutluluğumuz üzerindeki etkisi ile açıklanırken, diğer %40–50’si pozitif görünüm için yaptığımız kişisel tercih ve kararlarımız –yani yetiştirilmemiz (nurture) ile açıklanmaktadır. Diğer bir ifadeyle, dış faktörlere kıyasla bireysel faktörler, pozitif varoluşumuz üzerinde daha çok etkiye sahiptir. Öte yandan, kuantum fiziği ve mekaniğinde, bilincin mutluluğa ulaşmayı kolaylaştırdığı belirtilmektedir.

Bireylere daha yakından bakalım. Biz insanlar, kurgusal düzen diye adlandırılan, ve herkesin ortak bir inançla hareket ettiği büyük işbirlikçi ağın bir parçasıyız. Harari, kitlesel olarak işbirliği yaptığımız bu ortak miti, Sapiens’te, para, demokrasi, yasa, tanrılar, ekonomi, bankalar, şirketler gibi özneler-arası dürtü ile açıklar (Sapiens, s. 132). Tarım devrimi ve bilişsel devrimden itibaren, Homo sapienler (akıllı olanlar) kendi aralarında işbirliği yapabileceği hayali kurgular yarattı (insan işbirlik ağları). Herhangi bir şirket çalışanı, vatandaş, banka hesap sahibi, iman sahibi vb. bir kimse, bu gibi oluşumların bir parçasıdır ve ortak mite ve onun kurallarına inanarak, aktif olarak işbirliği içindedir. Bu hayali oluşumlar gerçek olmayan gerçekliklerdir! Harrari, düşsel gerçeklikleri asıl olanlardan nasıl ayıracağımızı açıklar. Bu fenomenlere “gerçek oluşum” gözüyle acıyı referans alarak bakmayı şu soruyu sorarak teklif eder: “Herhangi bir oluşumun gerçek olduğunu nasıl bilebilirsin? Çok basit, sadece kendine sor, ‘o acı çekebilir mi’?” (Homo Deus, s.206).

Aşağıdaki senaryoları bir düşünün: Euro ya da borsa önemli ölçüde düşüyor, euro ya da ekonomi acı hissedebilir mi? İnsan haklarına ya da ifade özgürlüğüne karşı yasalar meclisten geçtiğinde, demokrasi ya da hukuk acı çekebilir mi? Bir firma iflas ettiğinde, firma acı çeker mi? Ya da bir ülke bir ekonomik kriz veya savaş mağlubiyeti yüzünden acı çekerken, gerçek anlamda acı çekebilir mi? Hayır! Hiçbiri gerçek acı değildir! Fakat, askerler savaşta yaralandığında, gerçekten acı çekerler; yalnız bir anne dalgalanan para tedavülü yüzünden ipotekli borçlarını ödemekte güçlük çektiğinde, o gerçekten acı çeker; çalışanlar iflas nedeniyle işten çıkarıldığında, acı çekerler; veya gazeteciler insan haklarını savundukları için hapse atıldığında, acı çekerler! Bu açıdan bakınca, belki de hayatımızı dengeli, istikrarlı, mutlu olmaktan alıkoyan, ve bize gerçekte acı çektiren şeyin ne olduğunu sormalıyız. Ve, gözden geçirmeliyiz, bizi mutluluktan uzak kılan yaşadığımız çevrenin dış etkenleri mi, yoksa kendi kişisel iç kaynaklarımız mı.

Vurgulamak ve netleştirmek isterim ki, bahsini ettiğim mutluluk, bireylerin acıdan ve ızdıraptan kaçındığı ve haz aradığı Hedonik tipi bir mutluluk değildir. Aksine, bu mutluluk pozitif psikologlar tarafından bahsedilen Ödomanik tipi mutlulukla ilgilidir. Bireylerin anlam ve amaç arayıp bulduğu, özgün veya otantik şekilde yaşayabilecekleri bir ortamı yarattığı; kişisel bağlılık ve gelişimine yardımcı olacak yaşam zorluklarına hazır olduğu; ve belki de kişinin kendini gerçekleştirmesine yardımcı olacak iç gücünü yaratacağı bir duygu durumu. Dahası, tasavvuf felsefesi ve Mevlana’nın sözleriyle devam edersek, “Hiçlikten dönerek, yıldızları toz gibi saçarak geldik bu aleme”, hem her şey hem hiçbir şey olmaktır! Bu arada, hiçlikten dönen sizsiniz… benim… hepimiziz!

Kuantum mekaniğindeki “gözlemci bilinç” konsepti aracılığıyla, bu makalenin özüne yeniden dönmek isterim –herşeye rağmen mutluluk. Kuantum mekaniği kurallarına göre, gözlemlerimiz evreni en temel seviyede etkiler; yani, aya bakmadığımız zaman onun var olmadığını ileri sürer. Bu görüş bizleri gözlemleyen bilinç olarak açıklar. Peki neyi gözlemlemek? Gerçeği mi? Deepak Chopra’nın dediği gibi, Harari’nin hayali düzeni’yle bağlantılı olarak, gerçek insan yapımı bir kurgudur. Tek asıl gerçeklik anın farkındalığıdır. Yani, varoluştur. Mutluluk veya acı gibi deneyimlerimiz, o anda gözlemlediğimiz algılarımıza (sensations), imgelerimize (images), hislerimize (feelings) ve düşüncelerimize (thoughts) dayanır. Bu terimler İngilizce’de SIFT olarak tek bir akronimde toplanır. Her an farklı bir gözlem içerir, hem gözlemyen bizler, hem de gözlemlediğimi olgu –yani gözlemlenen, an be an değişmektedir. Böylece, deneyimlerimiz SIFT ile değişmektedir… Mutlu ya da üzgün olma, eğlenme ya da acı çekme olasılıklarımızın hepsi, gözlemlediğimiz gerçekliğin anlık farkındalığına bağlıdır.

Bunların hepsi tamamen soyut görünüyor olabilir. Tek bir okumada ya da tek bir uygulamada kavramak pek kolay olmayabilir. Günlük hayat ile biraz temellendirebilmek için, tüm ihtimallere karşın tatmin edici mutluluk seviyesini nasıl koruyabileceğimize cevap olarak yapmamız gereken:

(1) Hayatın adil olmadığı gerçeğini ve eşitliğin var olmadığını kabul etmek;

(2) Diğerlerinin acı çektiği konularda suçlu hissetmek yerine, sahip olduklarımıza ve deneyimlerimize minnettarlık hissetmek;

(3) Mutluluğa ulaşmak ve onu korumak için “Mind the Positive” felsefesini içselleştirmek https://mindthepositive.com/;

(4) Kendi pozitif görüşümüzü, bakış açımızı ve tutumlarımızı etrafımızdakilerle paylaşmak, bilerek ve tasarlayarak, yardım etme, gülümseme, şükretme, affetme, unutma gibi küçük kibarlık hareketleriyle pozitiflik virüsünün etrafa yayılmasını sağlamak;

(5) Varoluş ve farkındalık için zihni, bedeni ve ruhu eğitmek;

(6) Düşüncelerimizi genişletmek ve evrendeki varoluşumuzu anlamak; ki, insan kurgusu olan evrenin varlığından söz edemeyiz; sadece bilincimizdeki deneyimlerimiz aracılığıyla evren vardır;

(7) Ve son olarak, gözlemler ve değiştirilmiş formdaki deneyimlerimiz ile kendi gerçekliğimizi oluşturmayı seçmek.

Sonuncu, fakat bir o kadar da önemli olarak, Deepak Chopra’nın İnsan Evreni (Human Universe) hakkındaki 39 dakikalık konuşmasını izlemenizi şiddetle tavsiye ediyorum. Chopra, konuşmasında, aşağıdaki açıklamalarda bulunarak, gerçekliğimizi, insan yapımı bir kurgu; bizleri ise bilincimizdeki deneyimlerin toplamı olan bu gerçeklikteki gözlemciler olarak açıklamaktadır.

1. Günlük gerçeklik bir insan kurgusudur.
2. Esas gerçeklik farkındalıktır; şimdiki zamanın zamansız anındaki gözlemci ve gözlenen deneyimlerinin uyarımlarıdır.
3. Hem gözlemleyenin hem gözlemlenenin esas deneyimi algı, imgeler, hisler ve düşüncelerdir -SIFT.
4. Düşünce sistemleri (insan kurgusu) pek çoktur – dinsel, teolojik, felsefik, bilimsel, ekonomik, politik, mitolojik vs.
5. Hiçbir kurgu diğerleri üzerinde ayrıcalıklı bir konuma sahip değildir.
6. Kurgu kendi içinde gömülü olanlara gerçektir.
7. Algı, imgeler, hisler ve düşünceler şeklindeki farkındalık uyarımları tüm deneyimlerimizi oluşturur.
8. Uyarımlar zamanla ilişkiliyken, farkındalık zamandan bağımsızdır.
9. Doğum, ölüm, vücut, zihin, beyin, evren, Tanrı, yıldızlar, galaksiler, Büyük Patlama, hepsi insanlar tarafından adlandırılmış (kendisi etiket olan) kurgulardır.
10. Özgürlük şuanda var olmaktır! Kurgusuz! Ve içinde bulunduğunuz anda!

Önceki makalemde – “Kabul Et ya da Yok Ol!”, elimden gelen en iyi şekilde kabullenmenin gücünü yansıtmaya çalıştım. Her ne kadar anlaşılabilir ve dikkate değer görünse de, söylemek yapmaya göre kısmen daha kolaydır! Aslında, kabullenme hakkında “konuşmak”, bir durumla başa çıkabilmeye yönelik, oldukça fazla emek isteyen bir eylem planı oluşturmaya kıyasla çok daha kolaydır. Kabullenme ve direnç arasında kalmamız ise en moral bozucu olandır. Bilişsel olarak kabullenmeye istekli iken, bizim için zorlayıcı olana karşı bilinçaltında direnç gösteririz. Tüm amacım sorumlu ve kendinden mesul yaşamak için ufak bir pencere açmak; ve şunun farkında olmak: “Bütün fırtınalar hayatımızı bozmak için gelmez, hatta bazıları yolumuzu açmak için gelir.” Bu yüzden, direnç yolu ya da kabullenme yolundan hangisini seçip seçmeyeceğimiz bize bağlıdır. Bu yolların herbiri bizi farklı yönlere götürür. Bir kez hangisini seçeceğimize karar verdiğimizde, gerisi kolaydır!

Öncelikle, şu gerçeği kabul edelim: yeni deneyimlediğimiz veya yapmak için girişimde bulunduğumuz her küçük şey ilk olarak zordur! Doğal olarak, her ‘küçük adım’ denemesi ile, yeni öğrenim ve deneyimleri biriktiririz. Kazanılan bilgi, basit pratiklere yol açar ve sonunda “pratik mükemmelleştirir.” İş “çocuk oyuncağı” kadar kolay bir hâl alır. Bu durum, sahip olduğumuz her ufak şey için geçerlidir: bir öğrencinin matematik problemi, yetenekli bir çalışanın yeni çalışma tekniği, ya da geleneksel düşünce yapısına sahip olan bir insanın düşüncelerindeki değişim! Yine de, seçmek için nedenleri, niyeleri ve nasılları anlamak çok önemlidir… Bu sebeple, bu iki yolun – direnç ve kabullenme, bizi nereye götürdüğüne bir bakalım.

Lütfen bir süredir sizi zorlayan bir durumu düşünün; bir şekilde çözdünüz veya hâlâ çözülmeyi bekliyor. Ben buna, tepkinizi veya yanıtınızı bekleyen bir uyaran diyorum. Diğer bir ifadeyle, bu, zorlayıcı durumlara karşı olan tutumunuzdur. Lütfen tutumunuzu anımsayın. Hangi yolu seçtiniz, otomatik bir direnç tepkisi mi, yoksa bilinçli bir kabullenme yanıtı mıydı? Bunlar birbirlerinden oldukça farklıdır. Her biri, sizi tamamen farklı yönlere götürür. Farkı deneyimlemek için, sizi küçük bir alıştırmaya davet etsem… eğer oturma pozisyonundaysanız, ayağa kalkın ve bir duvar önünde bir adım uzaklıkta durun. Yazı yazdığınız kolunuzu kaldırın, avuç içinizi duvara yerleştirin. Avucunuzla duvara dokunarak, duvarın soğukluğunu, dokusunu ve hareketsizliğini hissedin. Şimdi duvara baskı uygulayın; tüm gücünüzle duvarı itin. Avcunuzda, kolunuzda ve omzunuzda hissettiklerinize dikkatinizi verin. Hafifçe; biraz daha güçlü; ya da tüm gücünüzle bastırdığınızda her ne oluyorsa gözlemleyin… Bu size nasıl hissettiriyor; duvar hâlâ hareketsiz mi duruyor, yoksa sanki duvar sizi geri itiyor gibi mi geliyor?

“Nasıl geri itebilir ki? O sadece bir duvar; hareketsiz bir duvar!” Bunu merak ediyor olabilirsiniz. Lütfen, bir anlığına durun ve avcunuzdaki, kolunuzdaki ve omzunuzdaki hislerinize dönün ve dikkatli bir şekilde duvardan gelen hafif bir geri itme algısını hissedin. Ne kadar güçlü bastırırsanız, gücü o denli yüksek hissedersiniz; daha hafif basınç uyguladığınızda, geriye daha az bir direnç hissedersiniz; tümüyle bıraktığınızda ise (hiç bastırmadan hafifçe dokunduğunuzda), omzunuzda, kolunuzda ya da avcunuzda herhangi bir basınç hissi yaşamazsınız. Gerçekten, cansız, hareketsiz bir duvar ile karşılıklı bir güç alış-verişi yaptınız. Peki, bir uyaranla karşılaştığımızdaki tutumumuzu düşündüğümüzde, tüm bunların anlamı ne?

Direnç gösteren tutumu benimsediğimizde neler olur? Durdurmaya, görmezden gelmeye veya bir kenara itmeye çalışarak direndiğimiz uyaran, eş yükseklikte bir güç ile bizi geri iter. Duvarın direncini gözlemlerken; sizin direncinize kıyasla biraz daha güçlü olsa bile, duyularınızı üst kol ve omzunuzda hissedebilirsiniz. Baskıyı bıraktıktan sonra, güç artık var olmasa da etkisi yine de sizinledir. Bunun sebebi; bizler anlık duyu ve olayların daha az bilincindeyizdir, dolayısıyla tepkimizden belki de saatler günler sonra etkiyi hissederiz. Direnç yolunu seçtiğimizde başka neler olur? Yargılama, etiketleme veya iyi-kötü, doğru-yanlış vs. olarak kategorize etme gibi otomatik tepkiler aracılığıyla, fiili gerçekliği görmezden gelmeyi seçtiğimiz ve onun hayatımıza girmesini engellemeye çalıştığımız, olumsuz duygular döngüsüne gireriz. Kendimizi durumu geçici olarak hafifleten ancak gerçeklik algımızı bozan hikâyeler uydururken bulabiliriz. Bu yol, düşünce, duygular, gözlemler, açıklık vb. kaynaklarımızı yönetme becerimizi kaybetmemize sebep olur. Bir bakıma, işlevselliğimizi, dışsal çevre ile olan etkileşimlerimizin minimum seviyede kaldığı kapalı bir sistemin içerisine kapatırız veya daraltırız.

Şimdi de kabullenme yolunu seçtiğimizde neler olabileceğine bakalım… Tüm işlevsellik süreci, bireylerin bilinçli bir yanıt vermeyi benimsediği tamamen farklı bir yola sebep olur. Bu yolda, gözlemle, almaya hazır bir açık farkındalıkla, keşfetmeye yönelik merakla ve yargılayıcı olmayan tutumla, kendimizi olumsuz duygu döngüsünden çıkarırız; durumla baş etmeye istekli ve sorumluluk alma gücüne sahip olduğumuz “nötr” alana doğru yönlendiririz. Hareketlerimiz ve onların sonuçlarından sorumlu hissederiz; çünkü düşünce, duygular, gözlemler, açıklık vs. gibi kaynaklarımızı dikkatlice gözlemleyerek ve bilinçli olarak yöneterek, tasarlanmış bir eylem planı ve davranış biçimini seçeriz. Burada, açık bir sistemde işlevselliğimizi genişleterek kendimizle ve başkaları ile sağlıklı ilişkiler kurarız.

Psikolog Barbara Fredrickson, bu mekanizmayı Genişlet ve Oluştur Teorisi (Broaden-and-Build Theory) aracılığıyla açıklar. Bu teori, olumsuz duyguların ve zorlayıcı durumların, kişinin düşünce ve hareket kapasitesini engellediğini ve kısıtladığını iddia eder. Bu durum, hızlı ve sonuca götüren hareketlere sebep olur. Bu hareketler veya “tepkiler”, beraberinde anlık fayda veya zarar getirebilir. Halbuki, olumlu duygular hâlinde ya da güven hissinde, kişinin düşünceleri ve eylem süreci genişler. Zihnin ürettiği düşünceler ve eylemler, daha fazla potansiyel sonuçlar doğurur; bu genişlemiş hâl, kişilerin daha fazla alternatif düşünce ve eylem üretmelerine, ve daha uzun süreli psikolojik, fizyolojik, zihinsel ve sosyal kaynaklarını sağlamalarına yönelik kapasitelerini geliştirmektedir. Özetle, direnç yolu düşünce ve eylem kapasitemizi daraltıp engellerken, kabullenme yolu kapasitemizi genişletmek ve inşa etmek için gerekli altyapıyı üretir. Böylece, içinde var olduğumuz an bizim için her ne sunacaksa, onu kabul etmek ve sonra olumlu bir dönüşüm ve iyi-oluş için o şekilde davranmak çok daha iyidir.

Kabullenme iki ana kavramı kapsar: ‘koyvermek’ (let go) ve ‘oluruna bırakmak’ (let be). Bu kavramlar bağışlamak ve unutmakla da ilişkilidir. İki senaryo düşünelim. Senaryo 1: Trafiğin en yoğun olduğu saatlerde araba kullanıyorsunuz. Rotayı kontrol etmenize rağmen, bile bile yoğun trafiğe girdiniz. Yanlış seçiminiz yüzünden hüsran dolu hissediyorsunuz, kendinize kızıyorsunuz ve son dönüşü yapmamış olmayı diliyorsunuz! Belki de, “keşke bu dönüşü yapmasaydım” diyerek olumsuz duyguların içine sürükleniyorsunuz ve gideceğiniz yere varana kadar kendinizi yargılıyor veya azarlıyorsunuz. Kendinize bu davranışı hak edecek ne yaptınız? Pek çok alternatifin arasından seçim yaptınız ve seçiminizle devam ettiniz! Ne yazık ki, seçiminiz yanlış bir seçime dönüştü! Tam tersi de olabilirdi. Bu arada, bu şu gerçeği değiştirmez; siz aslında seçiminizi yaparken diğer alternatifleri bıraktınız. Yani, siz onları çoktan koyverdiniz! Neden şimdi yanlış kararlar vermenin getirdiği olumsuz duyguları bırakmanız bu kadar zor? Kendimize hatalar yapmak için izin verip kendimizi bağışlamıyor muyuz? Bunu yapmamızı kim engelliyor? Bağışlama ve kabullenme için kendimize yasaklar koyan da izin veren de bizleriz. Uzun lafın kısası; kabullenme, bağışlama ve koyverme ile doğrudan ilişkilidir!

Senaryo 2: Yine trafiğin en yoğun olduğu saatlerde araba kullanıyorsunuz; her zamanki rotanızı seçtiniz. Maalesef, bir saatten fazla süredir aynı noktada, trafiğe takıldınız! Herhangi bir yöne hareket edemiyorsunuz, hüsrana uğramış, bunalmış hissediyor ve durumdan kurtulmak istiyorsunuz. Yapabilecek hiçbir şeyiniz yok ve trafik açılana kadar beklemek zorundasınız. Bu, yanlış zamanda yanlış yerdeymişsiniz gibi görünen, istenmeyen bir durum; belki de değil! O an orada olmanızın yanlış karar veya seçiminizle hiçbir ilgisi yok. Bu demek oluyor ki koyvereceğiniz hiçbir şey yok (seçim, karar veya eylem). Sadece, o belirli anda orada bulunmanız gerektiği gerçeğini kabul etmeye ihtiyacınız var! Buna karşı mücadele etmek yerine, neden oluruna bırakamıyorsunuz? Eckhart Tolle, şimdiki zaman ne barındırıyorsa, sanki bu bizim seçimimizmiş gibi kabul ederek; her zaman şimdi için çalışmayı, ona karşı çalışmamayı öğütler; çünkü mucizevi bir değişim fırsatı burada yatar. Yani, sadece bir kereliğine, bir ara verin ve durumu oluruna bırakın! Her ne varsa ona teslim olun! Bu, ihtiyacınız olan tüm düşünce, fikir ve kaynakların size gelmesine izin verecektir. Yani eğer koyveremiyorsanız –yapabiliyorsanız mutlaka yapın- oluruna bırakın!

Şimdi sizi, bir uyarana karşı, kabullenme süreci ile ilgili size yardımcı olacak pratik bir araçla tanıştıracağım. Bu 5 adımdan ibaret basit bir yöntem: Ara ver (pause), Nefes al (inhale), Fark et (notice), Anlamlandır (articulate), ve Yanıtla (respond), yani ANFAY. (İngilizce akronimi: PINAR)

1. Zorlayıcı bir durum –uyaran, ile karşılaştığınızda uğraştığınız her neyse kısa bir Ara verin, bütün düşünceleri, eylemleri veya duyguları kısa bir süreliğine bırakın (A).
2. Bu mola, olası dramadan bir adım geriye çekilmeniz için size bir fırsat verir. Bir anlık ‘olayın dışında olduğunuzda’ birkaç Nefes alın; nefes alırken temiz havayı vücudunuza alın ve nefes verirken zehirli düşünceleri, hisleri, etiketleri, yargıları, sonuçları ve hatta niyetleri bırakın (N).
3. Bir kez zehri dışarı attığınızda, içinde var olduğunuz anın size sunduklarını gözlemlemek ve doğal olarak fark etmek için kendinize izin verirsiniz. Kendinize izin vermeniz, içinizde olanlar (duygular, bedensel algılar, düşünceler, beklentiler, niyetler, tutumlar vs.) ve durumda olanlar hakkında size farkındalık kazandırır. Bu aşamada, tüm ihtiyacınız, Fark etmek, gözlemlemek ve her ne geliyorsa kabul etmektir (F).
4. Şimdi, gözlemlerinizi açıkça anlamlandırmanın ve onları sorgulayarak, muhakeme ederek ve hedef oluşturarak ifade etmenin tam zamanı. Bu Anlamlandırmanız sonucunda, tasarlanmış eylemlerinize yönelik yeni içgörüler oluşturursunuz. Niyetinizin daha fazla farkında olur, yapmak üzere olduğunuz eylemlerin sonuçları üzerinde çok daha fazla kontrole sahip olursunuz (A).
5. Son adımda ise, bir tepki yerine, bilinçli, otokontrol sahibi ve Yanıtlayıcı tutum ile harekete geçmeye hazır olursunuz. Bu kabullenme veya direnç yolunu seçmenize bağlıdır (Y).

Unutmayın, “pratik yapmak mükemmelleştirir” her zaman küçük adımlar ile mümkündür… İhtiyacımız olan tek hatırlatıcı Ara vermektir! Bir kez ufak anlık bir arayı hatırlayabildiğimizde, sıkıntı anları, mücadeleler veya zorluklar, kalan her şey birbirini izler…

Her denemenizin tadını çıkarın; öğrenmenin tadını çıkarın; ve hayatın tadını çıkarın!

İnsanlık tarihi boyunca, insanoğlu, çoğunlukla da filozoflar, bilginin özünü, bizim düşünce sistemimizi ve bilgiyi nasıl işlediğimizi sorguladılar. Muhtemelen, Sokrates’in ‘Bildiğim tek şey hiç bir şey bilmediğimdir’ aforizması tüm zamanların en iyi bilinen felsefi alıntılarından biridir. Sokrates aslında mutlak kesinlik ile hiçbir şeyin bilinemeyeceğini ama belirli şeyler hakkında emin hissedilebileceğini vurgular. Fakat, bu tartışmaya açıktır, özellikle bildiklerimizi nasıl bildiğimizi felsefi bir bakış açıyla analiz edersek. Ben Bilgi kuramını (Theory of Knowledge) dikkat ve farkındalık (mindfulness) perspektifiyle tartışacağım; farkındalığın, öğrenme mekanizmasıyla nasıl ilişkili olduğunu, yani enformasyonun (information) bilgiye (knowledge) nasıl dönüştüğünü açıklayacağım.

Günümüzde, enformasyon ve bilgi en değerli varlık olmuştur. Bilgi soyut formuna rağmen, toprak, makine gibi herhangi bir somut araçtan daha değerlidir. Tarihte geriye baktığımızda, güç sahipleri için en değerli varlık 20. yüzyılda teknoloji devrimi ile silahlar, taşıtlar ve aletler; 19. yüzyılda sanayi devrimi ile birlikte makineler; ve 13. – 18. yüzyıllarda orta çağda toprak olarak görülüyordu. Bugün, bu somut araçlardan hiç biri, ne toprak ne makine ne de teknolojik aygıtlar, enformasyon ve bilgi kadar değerli değildir. Dahası, Uber, Airbnb, Facebook ve Whatsapp gibi günümüzün öncü şirketlerini ve piyasa değerlerinin enformasyon ve bilgi yönetimine dayandığını gözönünde bulundurduğumuzda, bu argüman kendi kendini haklı çıkarmakta. Geleceğe baktığımızda, güç aracı, enformasyona, bilgiye, büyük verilerin (big data) yönetimine ve kolektif bilgiye (collective knowledge) doğru dönüşmektedir. Yakın zamanda, 20 yıldan daha da kısa bir süre içinde, bizler hayatımızı yapay zekâ (artificial intelligence, AI) ile “keyifle” paylaşacağız, robotlar bizim yerimize işlerimizi yapmaya başlayacak, ve artık enformasyon ve bilgiye sahip olmak esas geçerli nitelik olmayacak.

Hayal kırıklığınızı ve çaresizliğinizi uzaktan hissediyorum. Bizler bu duruma ya gözlerimizi kapatacağız ya da bu acı gerçeği kabul edeceğiz. Eğer bu durumla ilgilendiyseniz ve daha fazla bilgi almak isterseniz, size Noah Yuval Harari’nin 2018 Dünya Ekonomi Formundaki son konuşmasını izlemenizi öneririm. Yine de, amacım, dünya kendi gelişim hızıyla ilerlerken, tüm acı gerçekle beraber enformasyon ve bilgiyle ilgili yapabileceklerimize dair ışık tumak ve bunun aydınlık tarafını paylaşmak.

Beni tek kelimeyle şaşırtan bir diğer tuhaf acı gerçek ise Epistemoloji (bilgi kuramı) alanındaki ‘çok yeni olmayan’ gelişmelerdir. Jean Piaget, Joseph Jaworski, Ernst von Glaserfeld, Jere Confrey gibi bilim insanları sahip olduğumuz asıl bilginin gerçekte doğru olmayabileceğini ileri sürmüş ve bilginin öznel olduğunu iddia etmişlerdir. Onlar bilgi teorisini ve öğrenme mekanizmalarını Yapısalcı yaklaşım içinde (Constructivist approach) açıklıyorlar. Bu yaklaşım, öğrenenleri aktif bireyler olarak görmektedir; bilgiyi çevreden pasif olarak almak yerine; gözlem, etkileşim ve nesnelerle olan deneyimlerine dayanarak, yeni bilgiyi inşa eder ve içselleştirirler. İşte, enformasyonu bu şekilde bilgiye dönüştürmekteyiz. Bu süreç, insandan insana farklılık gösteren “deneyimsel gerçeklik” üzerine kurulduğu için, bilgi de öznel olarak kabul edilir. Yani, ‘yeni’ bilgi ve öğrenme anlayışına göre, bildiğimiz şeyler mutlak kesinlikle doğru olmayabilir. Bu sayede, geçerliliğini araştırarak bilgimizi sürekli olarak gözden geçiririz. Ama nasıl?

‘Öğrendikçe, ne kadar çok şey bilmediğimi fark ediyorum.’

                                                                                                           – Albert Einstein

Ne bilmediğimizi bilebileceğimiz bir yol var mı? “Bilmediğimi bilmiyorum” ne anlama geliyor? Bilgimizin nasıl farkında olabiliriz? Kulağa bir tuzak gibi geliyor: bilmediğini bilmiyorsun! Bu tuzak gibi görünen durum Albert Einstein’ın ünlü sözlerini akla getiriyor – ‘Öğrendikçe, ne kadar çok şey bilmediğimi fark ediyorum.’ Aslında, bildiğimizi bildiğimiz ve bilmediğimizi bildiğimiz olgular, dev bir buzdağının sadece açık ve net görünen ucudur. Buzdağının altında bilinmeyenle dolu bir dünya yatıyor!

Bu yüzden, bilinmeyendekini yüzeye çıkarmanın anahtarı dikkat ve farkındalıktır. Farkındalık bizi net açık bir alanda tutar, ve dikkat bilgiyi işleme mekanizmasında bize yardımcı olur. Bilgimizin farkındalığını genişletebilmek için, bizi sarmalayan enformasyon öbeklerine dikkat etmemiz gerekir. Söylemesi kolay! Çünkü, sürekli olarak değerli ya da değersiz adeta bilgi bombardımanına maruz kaldığımızda, ya dikkatimizi veririz, veyahut görmezden geliriz. Bizim dikkat etme ya da görmezden gelme tutumumuz, içerik, ihtiyaçlar, ilgi alanımız veya bazen rastlantılara dayalı değişiklik gösterir. Sıklıkla kendimizi bir reklam panosu, kitap kapağı, gazete başlığı, sosyal medya gönderisi, internet bağlantısı veya dedikodu gibi rastgele çeşitli enformasyon akışlarıyla karşılaşmış olarak buluruz; ve bir enformasyon parçasını bilgiye dönüştürmeye yönelik dikkatimizi tetikleyen bir etkisi bulunmaktadır.

Bu süreç, bilinçli yeterlilik olarak adlandırılan öğrenmenin dört aşamasından geçer. James Atherton bu süreci bir kişisel farkındalık aracı kullanarak açıklamıştır. Bu araç başkalarını ve kendimizi daha iyi anlamak için kullanılır (Johari Window – Joe Luft and Harry Ingham, 1955). Atherton, “bilme ve bilmeme” sorunu için Johari penceresini (Johari Window) modelleyerek; bilinçli yeterlilik çerçevesinde bilgiyi açıklamıştır (aşağıdaki şekle bakın). Bilinçli bir yetersizlik seviyesinden bilinçli bir yeterliliğe ulaştığımız zaman bilgi edinimi gerçekleşir; yani “bilmediğimizi bilme” alanından (Kör) “bildiğimizi bilme” alanına (Açık) geçtiğimizde öğrenme meydana gelir.

Şimdi, canınızı sıkan tuhaf fiziksel ya da duygusal bir duyumun olduğu zamanı düşünün; varlığının farkındaydınız fakat duyumun gerçekte nasıl olduğunu bilmiyordunuz; ya da onu anlamlandıramıyordunuz. Yeterince dikkat ve farkındalığınızı verseniz, duyumu bilinçli olarak tanımlama aşamasına geçebilir ve etrafınızı kuşatan bu duyumu hissetmeye ve bilmeye başlardınız.

‘Yetkinliğin dört aşamasında “bilme ve bilmeme sorunu”

Yukarıdaki örnek basit olsa da, daha karmaşık ve zorlu iş, içimizde varlığından bile haberdar olmadığımız fiziksel ve duygusal duyguları tanımlamaktır. Bu gizli alanda duran bilinmeyendir (Gizli). Stresli ve zor bir gününüzü düşünün. Hoş olmayan deneyimler yaşadınız ve nihayet günün sonunda, “sakince” oturarak akşam yemeğinizi yiyorsunuz. Aniden omuzlarınızda ve sırtınızda tutulma hissetmeye başlıyorsunuz, başınızı yana doğru çevirmekte zorlanıyorsunuz. Bu his, muhtemelen yaşadığınız stresli günün bir sonucudur. Bu stresli gününüzde, muhtemelen kaslarınızda bir çeşit gerginlik yaşadınız, ancak ne hissettiniz, ne de farkındaydınız. Tüm gün boyunca oradaydı fakat bilinçsiz yeterlilik seviyesinde gizlenmişti. Bu gerilim beklenmedik bir şekilde, dikkatinizi çeken çok daha kötü bir acı ile kendini gösterdi. O andan itibaren, acı (enformasyon parçası), kaynağını ve çözümünü bulmaya yönelik farkındalığınızı yeniden canlandırmak için tetikleyici bir aracı oldu.

Bilinçsiz yetersizlik seviyemize atıf yapmak için daha fazla örnek üretebiliriz. Örneğin, hiç dağ tırmanışı ya da tüplü dalış yaptınız mı? Çince bir kitap ya da film senaryosu yazdınız mı? Bir düğün pastası veya muazzam bir kraliyet yemeği pişirdiniz mi? Bunları nasıl yapacağınızı veya herhangi bir ilginiz olup olmadığı konusunda fikriniz dahi yok. Belki bunları öğrenmek ve yapmak isteyebilirsiniz. İlginç olan şu ki, yukarıdaki satırları okuyana kadar fikrin kendisi dahi aklınıza gelmemiş olabilir.

Bu bilinmeyen bilinçsiz yetersizlik alanı, okyanus kadar derindir. Milyonlarca fikir, etkinlik veya yetkinlik burada derinlerde saklıdır. Herşey, dikkatinizin bir fikir, farkındalık, ya da cazibe noktasına takılacağı “rastgele” bir uyarıcıya bağlıdır; ve oradan öğrenme sürecinin başlangıç noktasına bilinçli yetersizlik alanına gidecektir. Bir fikir, bilgi parçası veya beceri seti bilinçli yetersizlik alanına (Blind) düştüğü anda, bilgi edinme fırsatını yaratacak ve açık alanı genişletecektir. Elbette ki, bilginin inşa edilmesinde gözlem, etkileşim ve deneyim sürecinde ilerlemek, bizim tercih ve ilgimize bağlıdır. İşte bu noktada Açık alana geçebilir veya Kör alanda kalmayı seçebiliriz. Bu tarz bilgi transferi yolu –ister manuel, bilişsel veya fiziksel– her türlü beceriler ve yetkinlikler uygulanabilir. Bildiğini bilmek konusuyla ilgili daha fazla bilgi edinmek için linkteki Atherton’ ın makalesini okuyabilirsiniz.

Eğer buraya kadar okuduysanız, “bildiğini bilmek” konusunun bu günle olan bağlantısı hakkındaki gerçeği öğrenmeyi hakettiniz; veya bu konuda neden farkında olmamızın önemli olduğunu. Bugün bilgi ve bilgi yönetimi, bir güç aracıdır. Bu gücü elinde tutmada sorumlu olmak için, kişi öncelikle kendini bilmeli, ve kendi becerilerinin ve yeterliliğinin farkında ve dikkatli, olmalı; ve sonra diğerlerini bilmek ve yönetmek için yetkin olmalıdır. Mindfulness –dikkat ve farkındalık– uygulamaları, bilinmeyen alanda saklı olanları ortaya çıkarmaya yarayan en güçlü araçlardan biridir, ki bu bireyi öz-keşif yoluyla bilinçli yetkinliğe yönlendirir.

Bu nedenle, bir sonraki meditasyon seansınızda, meditasyon sürecinin bilinmeyen içinde gizli kalanları yüzeye çıkarmasına ve belirmesine izin vermenizi öneriyorum. Beklenmedik uyarıcıların ortaya çıkması için kendinize izin verin, odaklanmış olan dikkatinizi ona verin, Zen felsefesinin de dediği gibi, farkındalıkla “elinizde tutun.” Yeni bir bilgi parçasına olan bu dikkat ve farkındalık sizi netliğe, yani açık bölgeye (Clear Zone) yönlendirecektir. Bunun sonucu olarak da, enformasyonu, keşif, gözlem, etkileşim ve deneyim yoluyla bilgiye aktaracaksınız.

Tadını çıkarın!

“Olmak ya da olmamak! İşte bütün mesele bu!” Bunlar Hamlet’in iki uç nokta, yani yaşam ve ölüm arasındaki düşüncelerinin meşhur sözleriydi. Hamlet, aslında varoluşunun amacını sorgular, yaşamdaki anlamı araştırır. Shakespeare, tüm zamanların dahisi, Hamlet’in sözlerinin her daim geçerli olacağını bilmiyor olabilirdi. Ancak öyle görünüyor ki bu doğru! Bizler de kendimizi, ara sıra, varoluş anlamını sorgular ve çokça yaşam amacımızı merak ederken bulmuyor muyuz! Benim açımdan, doğum ve ölüm arasında olan şey hayatın özüdür, bu yüzden elimizden gelenin en iyisini yapmalıyız. Ve bizim tüm varoluşumuz, niyetlerimize dayanmaktadır. Bu niyetler: yaşamak, keşfetmek, öğrenmek, zevk almak ve yaşamanın en iyisini yapmaktır!

“Niyetimiz kendi gerçekliğimizi yaratır.” – Wayne Dyer

Bunun nasıl olabileceğini merak ediyor olabilirsiniz… Başlamadan önce, ilk olarak, niyetin neye yol açtığını açıklamakta yarar var. Carol Ryff’in belirttiği gibi, niyet, bilinçli bir yaşamla doğrudan ilintilidir; ve amaçların net bir şekilde anlaşılmasını ve yön duygusunu içerir. Jon Kabat-Zinn’e göre niyet, yaşama amaçlı bir şekilde bağlanmayı ve tepki vermeyi ifade eder. Bilinçli niyetle, yaşamımıza yön veriyoruz, hedefler belirliyoruz ve ne olacağını ve neyi deneyimleyeceğimizi seçiyoruz. Yaptığımız ya da -yapmadığımız her seçim, yaşamın gidişatını belirleyen bir çeşit niyet içerir. Geleceği yaratan tohum da işte bu niyetten geçer.

Çalıştığınız yerdeki son toplantıyı düşünün; ya da biriyle yaptığınız son konuşmayı. Nasıl gitti ya da konuşmaya ne ile başladınız? Rastgele bir yön ve sonuç aldığınızı mı düşünüyorsunuz; yoksa dilediğiniz sonuca yönelik amaçsal bir dizi fikir ve eyleminiz mi oldu? Muhtemelen –rastgele değil, amaçlı yani -bilinçliydi! Bir toplantıda otururken veya konuşmaya dahil olurken, istenilen sonucu belirleyen bu bilinçli niyettir. Gary Zukav der ki, bilinçli veya bilinçsiz olarak, seçtiğimiz niyete dayalı “temel yaratıcı eylemler” gerçekleştiririz, ve sorumluluğunu üstlendiğimiz sonuçlar elde ederiz.

Niyet tohumdur, eylem bitkidir ve sonuç çiçektir!

İş planları gibi somut durumlarda, bunları belirleme ve eyleme geçirme anlamında, niyetlerimiz konusunda daha net bir farkındalığa sahibiz. Halbuki, kendimiz ya da önemsediğimiz biri ile çözülmemiş bir mesele gibi duygusal olayların söz konusu olduğu durumlarda, somut durumların aksine niyetlerimiz konusunda daha düşük bir farkındalığa sahibiz. Bu niyet-eylem adımlarını bilinçle izlemediğimizde, kendimizi nasıl vardığımızın farkında bile olmadan bir neticeyle karşı karşıya bulabiliriz. Bu noktada, neticeden memnunsak şanslı sayılız; ama mutsuzsak, neticeyi değiştirmeyi deneriz.

Peki ne yapabiliriz? Otomatik olarak yaşamaya, yolumuzun rastgele seçilmiş tutum ve davranışlarla belirlenmesine izin vermeli miyiz? Yoksa, kontrolü ele alıp kendimiz için seçmeli, yürümeyi istediğimiz yolları çizmeli, ve bizi eyleme ve daha sonra da arzuladığımız sonuçlara götürecek tutum ve davranışlarımızı mı şekillendirmeliyiz? Eğer seçiminiz birincisi ise, başka herhangi bir eyleme gerek yoktur; önceden yaptığınız gibi yaşamaya devam edin! Ancak, ikincisini tercih ediyorsanız, o halde okumaya devam edin!

“Her niyet enerjiyi harekete geçirir, farkında olsanız da olmasanız da!”       – Gary Zukav

Jon Kabat-Zinn, Shauna Shapiro, Ellen Langer ve Denise Reid gibi araştırmacılar, niyetin önemini mindfulness (dikkat ve farkındalık) alanı çalışması içinde vurgulamaktadır. Genel olarak, farkındalık halinin, şu anda mevcut olana dair amaçlı bir dikkat içerdiğini öne sürmektedirler. Bu bilim insanları, her birinin farklı tanımlaması olsa da, niyeti, farkındalık alanı çalışmasının ayrılmaz bir bileşeni olarak vurgulamaktadırlar. Örneğin: “bilinçli niyetle dikkatini vermek” (Reid, 2011), “Niyet ve farkındalığa bilinçli dikkat…”(Langer&Moldoveanu, 2000) ve “bilinçli niyetle, belirli bir şekilde dikkatini verme…” (Kabat-Zinn, 1994). Farkındalık üzerine yapılan bilimsel araştırmalar, “mevcut ana bilinç ve niyetle yargılamadan odaklanma” halinin (Kabat-Zinn, 1994), sakin, dengeli ve rahat bir zihin durumuna; ve fiziksel, psikolojik, duygusal olarak sağlık ve esenliğe yol açtığını göstermektedir.

Günlük dilde, dikkat ve farkındalığın (mindfulness) hayati bir bileşeni olan “niyet”, sağlığımız ve esenliğimiz için önemlidir. Farkındalık hali veya farkındalık uygulamalarında dikkat etme eyleminin, rastgele değil, bir amaç, gaye ya da kararlı bir yön içermesi önerilmektedir. Şimdi, kısa bir farkındalık uygulaması düşünün… Nefes alışınıza odaklanma… Eylem dikkatimizi nefese vermek… Niyet ise dikkati nefeste tutabilmek… Zihnimiz düşünce, fikir veya duygu yoğunluğuyla nefesten uzaklaştığında, odağımızı yeniden nefes üzerine geri çekeceğiz. Zihnin, gündemindeki farklı düşünce, zaman ve mekana sürüklenirken, bizim işimiz, bilinçli niyetimizle, onu geri getirmek olacak!

Dikkati nefes üzerinde tutma niyetiyle nefese odaklanmak, dikkat ve farkındalık (mindfulness) uygulamalarından biridir. Peki, bu pratikler bize ne tür fayda sağlıyor? Bunlar, niyetimizle ilgili farkındalığa vesile oluyorlar. Hareket halindeki enerjimizi açıkça fark edebilme berraklığı kazandırıyor; seçimlerimizi bilinçli bir şekilde yapmamıza ve sorumluluğu üstlenmemize yardımcı oluyor; ve neticesinde daha az şaşkın ve daha memnun olmamızı sağlıyor!

İşte size bir uygulama örneği. Çok basit… Rahat bir koltuğa, omurga ve sırtınız düz olacak şekilde, gözleriniz kapalı –ya da yarı açık (dikkatinizi çeken uyaranlardan kaçınmak maksadıyla!) oturun; omuzlarınızı, kollarınızı ve ellerinizi serbest bırakın; ve derin bir nefes alın… bırakın… Derin bir nefes daha alın ve tekrar bırakın… Son bir nefes daha alın; bu sefer nefesinizi yavaşça bırakın! Nefesiniz, daima sizinle, şimdi ve burada olan şeydir. Bu işlemi, mevcut ana kilitlenmek için kullanın. Nefes alıp verirken, dikkatinizi nefesinize odaklayın… Her nefes alışınızda göğsünüzün yükselişini gözlemleyin; ve her nefes verişinizde ise alçaldığını… Burun deliklerinizden soluduğunuz serin havanın ve nefes verişinizde göreceli ılık havayı hissedin… Zihninizin düşüncelere kaydığını fark ettiğinizde, artık uzaklaşıp gittiğini hissedin. Bu uygulamadaki amaç, odağı nefes üzerinde tutmak olduğundan, odağınızı yavaşça nefesinize doğru tekrar geri getirin.

Uygulama esnasında, bir zamanlayıcı kullanıp beş dakikaya kadar programlayabilir ve her iki üç günde bir, kademeli olarak birer dakika kadar süreyi arttırabilirsiniz. Egzersizin tadını çıkarın!